...A Wall Of Silence (Turkey) 1997 54 min. Prod/Dir: Dorothée Forma, for Humanist Broadcasting Foundation, The Netherlands. Tel: +35 672 20 20. Fax +35 672 20 25. English, Turkish, French, German, with English subtitles..-----------------------------  |
. |
.A.I.M.Breaking the Wall of Silence: A Turkish voice joins the call for Armenian Genocide recognition. A Dutch journalist documents the effort fueled by the scholarship of an Armenian historian/ WEDNESDAY, 31 MARCH 1999 / PUBLISHED IN AIM By Salpi Haroutinian Ghazarian Dorothée Forma is a soft-spoken journalist of the European tradition. In the Netherlands, where media channels are clearly labeled as belonging to specific religious, ethnic or political groups, she works with a small broadcasting organization which supports humanist principles: Taking responsibility, having the right to make your own choices without being dictated by a religion, supporting other people in their lives, respecting others. “I am not a member of the Humanist League but I feel comfortable with their ideas,” she says. It was natural, then, in a country with a large Turkish minority, for her to find her way to social and political issues which involved Armenians and Kurds. Hearing Armenian Historian Vahakn Dadrian speak, she found in the topic of the Armenian Genocide a subject ready to be looked at “with a different approach that may cause people to think.” A short documentary film ensued. A Wall of Silence broke new ground. Not out to prove the genocide, it assumes the historical realities and looks at the approaches of two scholars. Vahakn Dadrian and Taner Akçam, one an Armenian, the other a Turk, don’t just study the subject of Genocide, they live with it. The passion and outlook of two men of different backgrounds, different generations and different fields of study is carefully documented in a film that has been shown in Europe, and will next month make its North American debut. The ongoing efforts of the filmmakers and the historians are being utilized by the Armenian government, too — and not just for historic reasons. At the Lisbon Summit of the Organization for Security and Cooperation in Europe in 1996, then President Levon Ter Petrossian invoked the memory of the 1915 Genocide to explain the fundamental necessity of guaranteeing the security of the people of Karabakh today. After his election, President Robert Kocharian stressed the commitment of his administration to seek international recognition of the Genocide — both to please the Armenian Diaspora which is populated by Genocide survivors and their descendants, and as a way of underscoring Armenia’s security concerns regarding its neighbors Turkey and Azerbaijan. Vartan Oskanian, Armenia’s Foreign Minister, explains the government’s strategy in trying to break the international wall of silence. “The recognition of the Genocide is to be pursued in three directions: the first is to work with other states to secure their recognition of the Genocide; the second is recognition by Turkey. The third is to keep the issue alive in international tribunals and organizations by presenting the issue in the general context of human rights, and specifically in the context of recognition of the genocide by international tribunals,” explains Oskanian. Since Armenia’s independence, the Argentinian Senate, the Russian Duma, the Canadian House of Commons, the Greek Parliament, the US House of Representatives, the Lebanese Chamber of Deputies, the Belgian Senate, the Council of Europe Parliamentary Assembly and the French National Assembly have issued resolutions and declarations in recognition of the century’s first instance of “ethnic cleansing.” A Turkish Voice Forty-five-year-old Taner Akçam is the first Turkish historian to speak plainly about the horrors perpetrated against the Armenians in Turkey, during the first World War, and refer to them as genocidal acts. The resident of Germany has appeared publicly in forums from Europe to Armenia, calling for the political recognition of this historic event, not just on moral grounds, but as a critical tool in understanding the modern Turkish state and the challenges it faces. On the eve of his first North American appearances, Akçam speaks about his life, his scholarship and his politics. AIM: You live in Germany. Did you leave Turkey willingly? Akçam: I “left” Turkey twice — both times it was compulsory. The first time was at the end of 1978, after I fled from prison. In Ankara, I had been one of the leaders of the student movement. We basically fought for democratic rights. I was the editor of a bi-monthly newspaper. On March 10, 1976, I was arrested. I fled on March 12, 1977, with some friends by digging a tunnel and left the country in 1978. Until 1994 I lived in Germany. Then, thanks to a partial amnesty, I was able to return to Turkey. But I couldn’t carry out the projects I was thinking of. And finally I had to leave Turkey in 1997 again, because it was impossible for me to stay there. At this moment, I can enter and leave the country without any restriction. Why did you choose to live in Germany? When I returned to Turkey in 1994, I was planning to open a center for archives and documentation. I was thinking of researching the transition from the multiethnic Ottoman Empire to the nation states which resulted from the demise of the Ottoman Empire and also how people lived during this period. This plan failed due to the direct and indirect obstacles placed probably by official bodies. Nothing prevented me from staying in Turkey and living there. I simply had to decide whether I should stay in Turkey and earn my living doing some ordinary work, forgetting research, or returning to Germany, where it was possible to make a living carrying out my scholarly work. Where do you work now? Since 1994, I have been employed as a researcher at the Hamburger Stiftung zur Foerderung yon Wissenschaft und Kultur. For the time being I am preoccupied with my Habilitationsarbeit — (this is an extra scholarly paper PhD’s are obliged to present if they want to become a professor), which is about the years and myths of the foundation of the Turkish Republic (1920-1930). When did you first decide to study the Armenian Genocide? In 1988, when I was working at the Hamburger Institut fuer Sozialforschung on the history of violence and torture I studied extensively the phenomenon of violence in the 19th century, and there I came across the conflicts of nationalities and the pogromlike massacres to which Armenians were subjected. Pretty soon, I realized that the violence against non-Moslems and especially the Genocide against the Armenians had played a formative role in the development of Turkish national identity. So in 1991, I began to devote myself to this theme. How would you describe the beginning and the nature of your relationship with Vahakn Dadrian? After I decided to work on that topic, I researched the literature in the field and soon came across Dadrian’s work. With my poor English, I tried to understand his articles and found that he quoted extensively from Turkish and German sources, and I concluded that he had perfect knowledge of both languages. I then sent him the manuscript of my project in German, together with a letter in Turkish. In a surprisingly short time, I got an answer from him — in Turkish. He said that he had left Turkey 40 years ago and this was his first exchange of letters in Turkish since then. He was very moved, he said, since he had waited all these 40 years, for a Turkish scholar to come and work objectively on this topic. I suggested to my institute to engage him as an advisor on my project. He is for me, as we say it in Turkish, a hoça, a wise teacher. What were the reactions in Turkey to your first public comments about the Armenian Genocide? If we leave aside the barrage of abuse by some extremely nationalistic newspapers and journals, it was ignored completely by the academic elite. It is as if such a study had never been published, although my book has gone through four printings in a rather short time. But when I visit Turkey, I’ve observed that my book-although not reviewed in scholarly circles — is known and its publication is considered a phenomenon. Are there other Taner Akçams in Turkey–even if they choose to remain anonymous? There are, of course, other intellectuals in Turkey who know the realities of the Armenian Genocide and they refer to it peripherally from time to time in their work. In a way, I am “the tip of the iceberg.” You have said that Turks must “remember” a reality that has been treated as a non-event for 80 years. Is this possibly easier for someone of your generation — someone who was not alive in 1915? Of course. To clarify my point, let me remind you of an oft-quoted and much criticized statement by former German Chancellor Helmut Kohl. He talked in the context of the Nazi past of Germans of the “Gnade der spaeten Geburt” (Benefit of Those Late Born). I think his thesis fits quite well to the Turkish case. In other words, I don’t think that new generations are guilty, and they shouldn’t be burdened with the crimes of their fathers. But there exists a moral and political obligation to face the historical realities, to integrate them into the present and draw the necessary consequences in order to live together. In my opinion, the new generation can have a much better look at the past. You have said: A discussion of the Armenian Genocide could reveal that this Turkish state was not a result of a war fought against the imperial powers, but on the contrary, a product of the war against the Greek and Armenian minorities. Can it be said that the Turkish state of the late 20th century depends on the suppression of its Kurdish minority? A very popular current view in Turkey is that the incidents in Anatolia in the years 1919-1923 were part of a Civil War among the different ethnic groups. Therefore, local research into the Armenian Genocide can only serve to supplement this thesis. However, I don’t think that it is appropriate to call the Kurdish people in Turkey a minority: first, because they are a too big a group to be a minority, and second the phrase “minority” is used in Turkey exclusively for Christian ethnic groups. The major problem of the Turkish state is not that it oppresses the Kurds. It is a state which is not compatible with the structures of society. Its founding was only achieved by the construction of a subordinating super-identity. Turkey with its ethnic, cultural and religious structure is very much a mosaic. But the Turkish state is founded on the negation of this mosaic and the supremacy of one ethnic, cultural and religious group — Turk, sunni, hanafi. In this respect, the things happening now in Turkey can be compared with the events at the beginning of the 20th century. At that time, the Ottoman elite tried to keep all ethnic groups together with a particular super-identity (Ottomanism-Islamism), but this was just a subidentity. When this proved to be nonworkable, the non-Moslem ethnic groups were taken out of Anatolia; the genocide of the Armenians was the peak of that cleansing. We now see a second wave of nationalization in Anatolia, this time based not upon religious but ethnic identity. You were in Yerevan in 1995 and participated in the International Conference on Problems of Genocide organized by the National Commission on the 80th Anniversary Commemoration of the Armenian Genocide and the Zoryan Institute. You visited the Tsitsernakaberd Martyrs Memorial Monument. What were your feelings? It was quite a frightening and unforgettable moment to pass by the hundreds of thousands of murdered people. But more moving was the the religious ceremony at Ejmiatsin and the fact that Kourken Sarkissian, of the Zoryan Institute, and I together lit a candle in memory of a Turkish pilgrim, Haci Halil, who had saved Sarkissian’s family. Are you aware that you are serving as an example? This plays only a very minor role in my scholarship. I think that I’m doing something quite ordinary and normal. Do you have security concerns either from Turks who might see you as traitor or from Armenians who might see you as the accessible embodiment of the perpetrators? You left out informer and spy for the Germans and the CIA! I am very well aware of the fact that thinking outside the usual categories and the usual friend-foe approach has its price for my political life. That is why it didn’t bother me when at the beginning of my work on the Armenian Question, a much-respected scholar said to me: “Don’t work on this subject, Taner, because if you are objective, you won’t be good to anyone and you’ll only make an enemy of yourself.” In 1996, quite a number of my acquaintances got a letter signed by a “Group of Turkish Intellectuals” together with the Turkish translation of my German articles. In that letter they called me “an Armenian agent”, “enemy of the Turks,” “traitor” and were advised not to cooperate with me. As a result, all doors including those of the “leftist, progressive” universities were closed to me. That is why I believe those persons in Turkey who directly or indirectly work on the subject of Genocide and have had no trouble thus far must explain why and how this is so. I must confess that as a consequence of the heavy attacks from all sides, I got frightened and lost interest in working on this subject. I am an ordinary person with the ordinary challenges of making a living. I can’t be on the lookout for attacks nor do I have the power to deal with them. So I’m constantly preoccupied with my moral concerns, my obligations and my fears. Still, in my present work on the “Foundation Myths of the Turkish Republic” the genocide is one of the substantial parts. A Dutch Filmmaker Dorothee Forma, 44, is a film producer with the Humanist Broadcast Foundation (HUMAN) in the Nether-lands. Wall of Silence follows other rims she has produced on artists in Turkey, on the political situation in Ingushetia, and on the second track negotiations between Israelis and Palestinians. A Wall of Silence has been shown on Dutch TV and very favorably received. She was born and raised in the Netherlands. AIM: What is your affiliation with the Humanist Broadcast Foundation? Forma: In the Netherlands, we have a complicated public broadcasting system. There are Protestant, Catholic, Moslem, Jewish and other organizations all of whom broadcast on the national channels. The one I work for used to be an integral part of the Dutch Humanist League and we still work with the humanist principles in the back of our head-taking responsibility, the right to make your own choices without being dictated by a religion, supporting other people in their lives, respecting others-things like that. We make programs for a broad audience with an accent on documentaries. How did you find Vahakn Dadrian and Taner Akçam? I met Dadrian in 1992 in Amsterdam. He was here to give a lecture during an Armenian commemoration and I interviewed him for a Dutch magazine. I had never heard of him before, but his biography seemed interesting. After the interview he told me that he was going to meet a certain Taner Akçam in Germany — a Turk — and he was very excited about it. How was A Wall of Silence funded? The film was shot in Turkey, Germany, Belgium and the US. Therefore it was more expensive than usual. I received funding both from HUMAN and-surprisingly, since the Armenian Question is not well known in the Netherlands — from the National Committee for International Cooperation and Sustainable Development. How many years in research and production on this film? The actual production started in June ’96 although the subject had been in my mind for years. Even before funding, I visited Taner Akçam in Hamburg to test the waters anyway. We started filming in December. What was your purpose in making the film? I wanted to show a new perspective with regard to all parties involved in the `Armenian Question’. Maybe in my heart, I wanted to show the Turks especially because I was closer to them. I know Turkey well and have many Turkish friends. I knew only a few Armenians. Did the participants have reservations about participating? Dadrian wanted some time to think whether he was ready to tell his personal story. I understood his hesitation very well and I feel very honored that both he and Taner Akçam trusted me. Naturally they were in control of their own answers but they had no idea about how I was going to edit them and how the combination would work out. The Scholarship of an Armenian Historian In the 1970’s, Vahakn N. Dadrian helped to create the field of the Comparative Study of Genocide, bringing to his work an interdisciplinary perspective that joined sociology, history and law, enriched further by his ability to draw upon half a dozen languages. He is also the foremost scholar of the Armenian Genocide, having devoted more than 30 years to research on virtually every aspect of it. The culmination of his work is the book published in 1995 on The History of the Armenian Genocide. It is a rare work, over 20 years in the making, that is at once fascinating to read, comprehensive in scope, and unsurpassed in the documentation of the events it describes. Its authority is enhanced further by the fact that Dadrian relies heavily upon Ottoman-Turkish documents and the secret military and political dispatches of Turkey’s World War I allies, Germany and Austria. This is not the only way to counter 80 years of Turkish claims that the Genocide never occurred, but it is perhaps the most decisive. Professor Dadrian shows us the past, but he also makes us aware that historical events have implications for what occurs even generations later. Today, for example, we witness the collapse of empire, the rise of ethnic nationalism, and civil and regional wars that contribute to, and mask, genocide. At the same time, international law is neutralized both by the reluctance of states to prevent genocide through humanitarian intervention and to hold perpetrators accountable for their crimes. There have been numerous genocides since 1945, but only now is there an attempt to convene a court to exact justice. Unfortunately, the efforts at justice are being subverted by narrow conceptions of national interest. But as Dadrian makes clear, the whole pattern of nationalism, ethnic conflict and war, reluctance of states to intervene, and the failure to punish is not new, but rather part and parcel of national and international experience in the 19th and early 20th centuries. Nowhere, he points out, can we see this better than in the history of the Armenian genocide. For Dadrian, there are three main lessons that can be drawn from the Armenian experience in terms of the prevention and punishment of genocide. The first lesson is that not punishing those who commit genocides sends a strong signal to other would-be perpetrators that they can commit genocide and get away with it. Next, there is the lesson about the conditions under which punishment can take place. It must not be left to the nation within which the crime has been perpetrated. But if the case is to be tried by an international tribunal, the victors must remain united and not pursue individual national advantage at the expense of justice. In the aftermath of World War I, the victors went after their own interests, and Turkey knew how to manipulate such ambitions. The third lesson concerns humanitarian intervention. Yet, to threaten to intervene to stop the violence and then not carry through, only makes the victims more vulnerable. Over the course of a lifetime of writing about the Armenian genocide, Dadrian has helped to create the field of genocide studies, has deepened our understanding, and has offered, from his knowledge of the past, warnings to the present. In the deepest sense, however, what he has done is to pay respect to the 1.5 million Armenians who perished in the first genocide of the twentieth century. AIM: How did you become involved in A Wall of Silence? Dadrian: Dorothee Forma contacted me to indicate that she was thinking of producing a documentary on the Armenian Genocide with a focus on my work. She had interviewed me several years earlier when I was invited to deliver a lecture at the University of Amsterdam. In the course of this endeavor, we found it would be necessary and useful to include Taner Akçam in the documentary to make it more balanced and authentic. How did you meet Taner Akçam? Did you not have reservations about helping him in his research? Akçam approached me first. I found him a very sincere young scholar, haunted by the terrible burdens of his nation’s legacy, especially with respect to the 19th century Armenian massacres and the World War I Genocide. As a leftist intellectual he had been persecuted by the authorities of the modern Turkish Republic and the pain and suffering associated with that cruel persecution had infused him with an inordinate degree of sensitivity towards the Armenians. He was not content with mere commiseration and, therefore, had resolved to delve into the root causes of the TurkoArmenian conflict through research and scholarship. Hence, I not only had no reservations but went out of my way to help him. I flooded him with a stream of documents he requested in the course of several years. He never ceased to express his gratitude and amazement, especially since I had secured these documents through painstaking labor and cost in the official archives in Europe, the US and Jerusalem over a period of 30 years. He repeatedly told me that no other scholar would so easily share the fruits of his painstaking labor with others before publishing them. What Was the substance of the discussions you had with your academic colleagues in Armenia during your recent trip? My discussions revolved around the need to give impetus to Armenian Genocide studies in Armenia proper — and at the Artsakh State University — by a new concentric effort. I gave lectures at the Academy, at Yerevan State University, at Hrachia Ajarian University, at the Genocide Museum, and at Artsakh State University in Stepanakert. In all these places I was besieged with repeated requests to come to Armenia and deliver lectures, hold seminars and by the same token, train young students. There is no major Center for the Study of the Armenian Genocide, nor is there a substantial school of thought generating weighty literature on the subject. The Genocide Museum, being essentially a depository of documents and artifacts, has only a marginal role in research and scholarship. In addition to the need for highly motivated young scholars immersed in the details of modern Armenian history, there is an acute need for similar young scholars fluent in German, English, French, but above all Turkish and Ottoman Turkish. The comprehensive and thorough study of the Armenian Genocide not only requires, but mandates, such composite mastery of history and linguistics. I was struck by the near-total absence of students willing to learn, and teachers able to teach Ottoman Turkish. The existing, pre-independence scattered works on this topic are not only reflective of communist dogma and soviet political doctrine, but are essentially descriptive in terms of the general patterns of the organized mass murder of the Armenians. With few exceptions, they rely on sources in Russian and Armenian. In other words, these fine works emanating from the Academy of Sciences and the Yerevan State University, are disjointed, random, minimal efforts. What has been the response to your books? The extent of the reception in the US, Canada and England of my major work, The History of the Armenian Genocide, (Berghahn Books, 1996) is best gauged by the fact that it is now in its fourth edition. Furthermore, its French version, published by Stock, a major publishing house in Paris, is sold out. The Russian translation is complete and will appear this year in Moscow. Likewise, its translation in Arabic is also completed and may be published at the end of this year in Damascus. The Italian translation has just begun in Venice. As to my German Responsibility in the Armenian Genocide (Blue Crane Books, 1996) it is now being translated into German. Only when it is published in Germany in German will it be possible to gauge overall German reaction. My next book project involves a comprehensive study of the 1909 Adana massacre for which purpose I have amassed and marshaled an enormous amount of primary sources in Turkish, Armenian, German, English and French .-------------------------- Sessizlik Duvarını Kırmak: Bir Türk sesi Ermeni Soykırımı'nın tanınması çağrısına katılıyor. Hollandalı bir gazeteci, bir Ermeni tarihçinin bursuyla beslenen çabayı belgeliyorİLE AMAÇ / ÇARŞAMBA, 31 MART 1999 / YAYIMLANDIAMAÇ Salpi Haroutinian Ghazarian tarafından Dorothée Forma, Avrupa geleneğinden gelen yumuşak sesli bir gazetecidir. Medya kanallarının belirli dini, etnik veya siyasi gruplara ait olarak açıkça etiketlendiği Hollanda'da, hümanist ilkeleri destekleyen küçük bir yayın kuruluşuyla çalışmaktadır: Sorumluluk almak, bir din tarafından dikte edilmeden kendi seçimlerinizi yapma hakkına sahip olmak, diğer insanları hayatlarında desteklemek, başkalarına saygı duymak. "Hümanist Lig'in bir üyesi değilim ama onların fikirlerinden memnunum" diyor. O halde, büyük bir Türk azınlığın olduğu bir ülkede, Ermenileri ve Kürtleri ilgilendiren toplumsal ve siyasi meselelere yönelmesi doğaldı. Ermeni Tarihçisi Vahakn Dadrian'ın konuşmasını dinlediğinde, Ermeni Soykırımı konusunda "insanların düşünmesine neden olabilecek farklı bir yaklaşımla" bakılmaya hazır bir konu buldu. Kısa bir belgesel film ortaya çıktı. Sessizlik Duvarı yeni bir çığır açtı. Soykırımı kanıtlamayı amaçlamayan film, tarihi gerçekleri varsayıyor ve iki akademisyenin yaklaşımlarına bakıyor. Biri Ermeni, diğeri Türk olan Vahakn Dadrian ve Taner Akçam, Soykırım konusunu sadece incelemiyorlar, onunla yaşıyorlar. Farklı geçmişlere, farklı nesillere ve farklı çalışma alanlarına sahip iki adamın tutkusu ve bakış açısı, Avrupa'da gösterilen ve önümüzdeki ay Kuzey Amerika'da ilk kez gösterime girecek olan bir filmde dikkatlice belgeleniyor. Film yapımcılarının ve tarihçilerin devam eden çabaları, Ermeni hükümeti tarafından da kullanılıyor ve sadece tarihi nedenlerle değil. 1996'da Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'nın Lizbon Zirvesi'nde, dönemin Cumhurbaşkanı Levon Ter Petrossian, bugün Karabağ halkının güvenliğini garanti altına almanın temel gerekliliğini açıklamak için 1915 Soykırımı anısını hatırlattı. Cumhurbaşkanı Robert Koçaryan, seçilmesinin ardından yönetiminin, hem Soykırım'ın uluslararası alanda tanınması için çaba sarf etme kararlılığını vurguladı; hem de Soykırım'dan kurtulanların ve onların torunlarının yaşadığı Ermeni Diasporası'nı memnun etmek, hem de Ermenistan'ın komşuları Türkiye ve Azerbaycan'a yönelik güvenlik endişelerini vurgulamanın bir yolu olarak. Ermenistan Dışişleri Bakanı Vartan Oskanian, hükümetin uluslararası sessizlik duvarını yıkma stratejisini açıklıyor. “Soykırımın tanınması üç yönde takip edilecek: birincisi, diğer devletlerle birlikte çalışarak Soykırımın tanınmasını sağlamak; ikincisi, Türkiye tarafından tanınmak. Üçüncüsü, konuyu genel insan hakları bağlamında ve özellikle uluslararası mahkemeler tarafından soykırımın tanınması bağlamında sunarak uluslararası mahkemelerde ve örgütlerde canlı tutmak,” diye açıklıyor Oskanian. Ermenistan'ın bağımsızlığından bu yana Arjantin Senatosu, Rusya Duması, Kanada Avam Kamarası, Yunanistan Parlamentosu, ABD Temsilciler Meclisi, Lübnan Temsilciler Meclisi, Belçika Senatosu, Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi ve Fransa Ulusal Meclisi, yüzyılın ilk "etnik temizlik" örneğini tanıyan kararlar ve bildiriler yayınladılar. Bir Türk Sesi Kırk beş yaşındaki Taner Akçam, Birinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye'de Ermenilere karşı işlenen dehşetler hakkında açıkça konuşan ve bunlara soykırım eylemleri olarak atıfta bulunan ilk Türk tarihçidir. Almanya'da yaşayan Akçam, Avrupa'dan Ermenistan'a kadar çeşitli forumlarda kamuoyuna açık bir şekilde görünerek, bu tarihi olayın yalnızca ahlaki gerekçelerle değil, aynı zamanda modern Türk devletini ve karşı karşıya olduğu zorlukları anlamada kritik bir araç olarak siyasi olarak tanınması çağrısında bulunmuştur. İlk Kuzey Amerika görünümlerinin arifesinde Akçam, hayatı, bursu ve siyaseti hakkında konuşuyor. AMAÇ: Almanya'da yaşıyorsunuz. Türkiye'yi kendi isteğinizle mi terk ettiniz? Akçam: Türkiye’yi iki kez “terk ettim” — ikisinde de zorunluydu. İlki, 1978’in sonunda, hapisten kaçtıktan sonraydı. Ankara’da öğrenci hareketinin öncülerinden biriydim. Esasen demokratik haklar için mücadele ediyorduk. İki ayda bir çıkan bir gazetenin yazı işleri müdürüydüm. 10 Mart 1976’da tutuklandım. 12 Mart 1977’de birkaç arkadaşımla birlikte tünel kazarak kaçtım ve 1978’de ülkeyi terk ettim. 1994’e kadar Almanya’da yaşadım. Sonra kısmi af sayesinde Türkiye’ye dönebildim. Ama düşündüğüm projeleri gerçekleştiremedim. Ve sonunda 1997’de tekrar Türkiye’yi terk etmek zorunda kaldım, çünkü orada kalmam imkânsızdı. Şu anda ülkeye hiçbir kısıtlama olmadan girip çıkabiliyorum. Neden Almanya'da yaşamayı seçtiniz? 1994'te Türkiye'ye döndüğümde arşiv ve dokümantasyon merkezi açmayı planlıyordum. Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüyle ortaya çıkan çok etnikli Osmanlı İmparatorluğu'ndan ulus devletlere geçişi ve ayrıca insanların bu dönemde nasıl yaşadıklarını araştırmayı düşünüyordum. Bu plan muhtemelen resmi kurumların koyduğu doğrudan ve dolaylı engeller nedeniyle başarısız oldu. Hiçbir şey beni Türkiye'de kalmaktan ve orada yaşamaktan alıkoyamadı. Sadece Türkiye'de kalıp araştırmayı unutarak sıradan bir iş yaparak geçimimi sağlamaya mı yoksa akademik çalışmalarımı sürdürerek geçimimi sağlamanın mümkün olduğu Almanya'ya mı dönmeye karar vermem gerekiyordu. Şu anda nerede çalışıyorsunuz? 1994'ten beri Hamburger Stiftung zur Foerderung yon Wissenschaft und Kultur'da araştırmacı olarak çalışıyorum. Şu anda Habilitationsarbeit'imle meşgulüm (bu, doktora öğrencilerinin profesör olmak istiyorlarsa sunmak zorunda oldukları ek bir akademik makaledir), bu, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş yıllarını ve mitlerini (1920-1930) konu alıyor. Ermeni Soykırımı’nı incelemeye ne zaman karar verdiniz? 1988'de Hamburger Institut fuer Sozialforschung'da şiddet ve işkence tarihi üzerine çalışırken 19. yüzyıldaki şiddet olgusunu kapsamlı bir şekilde inceledim ve orada milliyetler arası çatışmalar ve Ermenilerin maruz kaldığı pogrom benzeri katliamlarla karşılaştım. Çok geçmeden, Müslüman olmayanlara yönelik şiddetin ve özellikle Ermenilere yönelik Soykırım'ın Türk ulusal kimliğinin gelişiminde biçimlendirici bir rol oynadığını fark ettim. Bu yüzden 1991'de kendimi bu temaya adamaya başladım. Vahakn Dadrian’la ilişkinizin başlangıcını ve niteliğini nasıl anlatırsınız? Bu konu üzerinde çalışmaya karar verdikten sonra, alandaki literatürü araştırdım ve kısa süre sonra Dadrian'ın çalışmalarına rastladım. Zayıf İngilizcemle makalelerini anlamaya çalıştım ve Türkçe ve Almanca kaynaklardan çokça alıntı yaptığını gördüm ve her iki dili de mükemmel bir şekilde bildiği sonucuna vardım. Daha sonra projemin Almanca el yazmasını Türkçe bir mektupla birlikte kendisine gönderdim. Şaşırtıcı derecede kısa bir sürede kendisinden Türkçe bir cevap aldım. 40 yıl önce Türkiye'den ayrıldığını ve o zamandan beri ilk kez Türkçe mektuplaştığını söyledi. Bu konuda objektif bir şekilde çalışması için 40 yıl beklediği için çok duygulandığını söyledi. Enstitümüze onu projemde danışman olarak almamı önerdim. Türkçede dediğimiz gibi o benim için bir hoca, bilge bir öğretmen. Ermeni Soykırımı'na ilişkin ilk kamuoyuna açık açıklamalarınıza Türkiye'de nasıl tepkiler geldi? Bazı aşırı milliyetçi gazete ve dergilerin küfür saldırılarını bir kenara bırakırsak, akademik seçkinler tarafından tamamen görmezden gelindi. Sanki böyle bir çalışma hiç yayınlanmamış gibi, oysa kitabım oldukça kısa bir sürede dört baskı yaptı. Ancak Türkiye'yi ziyaret ettiğimde, kitabımın -bilimsel çevrelerde değerlendirilmemiş olsa da- bilindiğini ve yayınlanmasının bir fenomen olarak kabul edildiğini gözlemledim. Türkiye'de başka Taner Akçam'lar var mı? İsimlerini gizli tutmayı tercih etseler bile? Elbette Türkiye'de Ermeni Soykırımı'nın gerçeklerini bilen ve zaman zaman eserlerinde buna yüzeysel olarak değinen başka aydınlar da var. Bir bakıma ben "buzdağının görünen kısmıyım." Türklerin 80 yıldır bir olay olarak görülmeyen bir gerçeği "hatırlaması" gerektiğini söylediniz. Bu sizin neslinizden biri için daha mı kolay — 1915'te hayatta olmayan biri için? Elbette. Anlatmak istediğimi açıklığa kavuşturmak için, eski Alman Şansölyesi Helmut Kohl'un sıkça alıntılanan ve çokça eleştirilen bir ifadesini hatırlatmama izin verin. Almanların Nazi geçmişi bağlamında "Gnade der spaeten Geburt" (Geç Doğanların Yararı) ifadesinden söz etti. Tezinin Türk örneğine oldukça iyi uyduğunu düşünüyorum. Başka bir deyişle, yeni nesillerin suçlu olduğunu ve babalarının suçlarıyla yüklenmemeleri gerektiğini düşünmüyorum. Ancak tarihi gerçeklerle yüzleşmek, bunları bugüne entegre etmek ve birlikte yaşamak için gerekli sonuçları çıkarmak için ahlaki ve politik bir yükümlülük vardır. Bence yeni nesil geçmişe çok daha iyi bakabilir. Dediniz ki: Ermeni Soykırımı'nın tartışılması, bu Türk devletinin emperyalist güçlere karşı yürütülen bir savaşın sonucu olmadığını, aksine Rum ve Ermeni azınlıklara karşı yürütülen bir savaşın ürünü olduğunu ortaya çıkarabilir. 20. yüzyılın sonlarındaki Türk devletinin Kürt azınlığının bastırılmasına dayandığı söylenebilir mi? Türkiye'de çok popüler olan güncel bir görüş, 1919-1923 yıllarında Anadolu'da yaşanan olayların farklı etnik gruplar arasındaki bir İç Savaşın parçası olduğudur. Bu nedenle, Ermeni Soykırımı'na yönelik yerel araştırmalar bu tezi ancak tamamlayabilir. Ancak Türkiye'deki Kürt halkına azınlık demenin doğru olduğunu düşünmüyorum: birincisi, azınlık sayılamayacak kadar büyük bir grup olmaları, ikincisi de "azınlık" ifadesinin Türkiye'de yalnızca Hıristiyan etnik gruplar için kullanılması. Türk devletinin en büyük sorunu Kürtlere baskı yapması değildir. Toplum yapılarıyla uyumlu olmayan bir devlettir. Kuruluşu ancak bir alt kimlik inşasıyla gerçekleşmiştir. Türkiye etnik, kültürel ve dini yapısıyla tam bir mozaiktir. Ancak Türk devleti bu mozaiğin reddi ve bir etnik, kültürel ve dini grubun -Türk, Sünni, Hanefi- üstünlüğü üzerine kurulmuştur. Bu açıdan, şu anda Türkiye'de yaşananlar 20. yüzyılın başındaki olaylarla karşılaştırılabilir. O zamanlar, Osmanlı eliti tüm etnik grupları belirli bir üst kimlikle (Osmanlıcılık-İslamcılık) bir arada tutmaya çalışmıştı, ancak bu sadece bir alt kimlikti. Bunun işe yaramadığı ortaya çıkınca, Müslüman olmayan etnik gruplar Anadolu'dan çıkarıldı; Ermenilerin soykırımı bu temizliğin zirvesiydi. Şimdi Anadolu'da ikinci bir millileştirme dalgası görüyoruz, bu sefer dini değil etnik kimliğe dayanıyor. 1995'te Erivan'daydınız ve Ermeni Soykırımı'nın 80. Yıldönümü Anma Günü Ulusal Komisyonu ve Zoryan Enstitüsü tarafından düzenlenen Uluslararası Soykırım Sorunları Konferansı'na katıldınız. Tsitsernakaberd Şehitler Anıtı'nı ziyaret ettiniz. Duygularınız nelerdi? Yüz binlerce katledilen insanın yanından geçmek oldukça korkutucu ve unutulmaz bir andı. Ancak daha da dokunaklı olanı Ejmiatsin'deki dini tören ve Zoryan Enstitüsü'nden Kourken Sarkissian ile birlikte Sarkissian'ın ailesini kurtaran Türk hacı Hacı Halil'in anısına bir mum yakmamızdı. Örnek teşkil ettiğinizin farkında mısınız? Bu, benim bursumda çok küçük bir rol oynuyor. Oldukça sıradan ve normal bir şey yaptığımı düşünüyorum. Türklerin sizi hain olarak görmesi veya Ermenilerin sizi faillerin ulaşılabilir temsilcisi olarak görmesi nedeniyle güvenlik endişesi yaşıyor musunuz? Almanlar ve CIA için muhbir ve casus kelimesini dışarıda bıraktın! Alışılagelmiş kategorilerin ve alışılmış dost-düşman yaklaşımının dışında düşünmenin siyasi hayatım için bir bedeli olduğunu çok iyi biliyorum. Bu yüzden Ermeni Sorunu üzerine çalışmalarımın başında çok saygın bir akademisyenin bana "Bu konu üzerinde çalışma, Taner, çünkü objektif olursan kimseye iyi gelemez ve sadece kendini düşman edersin" demesi beni rahatsız etmedi. 1996'da bir çok tanıdığım "Türk Aydınlar Grubu"nun imzasını taşıyan bir mektupla birlikte Almanca makalelerimin Türkçe çevirisini aldılar. O mektupta bana "Ermeni ajanı", "Türk düşmanı", "hain" diyorlardı ve benimle işbirliği yapmamaları konusunda uyarıyorlardı. Sonuç olarak "solcu, ilerici" üniversiteler de dahil olmak üzere tüm kapılar bana kapatıldı. İşte bu nedenle Türkiye'de Soykırım konusuyla doğrudan veya dolaylı olarak ilgilenen ve bugüne kadar hiçbir sıkıntı yaşamamış olan kişilerin, bunun neden ve nasıl böyle olduğunu açıklamaları gerektiğine inanıyorum. Her taraftan gelen ağır saldırılar sonucunda korktuğumu ve bu konu üzerinde çalışmaya olan ilgimi kaybettiğimi itiraf etmeliyim. Ben sıradan bir insanım ve geçimimi sağlamanın sıradan zorluklarıyla uğraşıyorum. Saldırılara karşı tetikte olamam ve onlarla başa çıkacak güce sahip değilim. Bu yüzden sürekli olarak ahlaki kaygılarım, yükümlülüklerim ve korkularımla meşgulüm. Yine de, şu anda "Türkiye Cumhuriyeti'nin Kuruluş Mitleri" üzerine yaptığım çalışmada soykırım önemli kısımlardan biridir. Hollandalı bir film yapımcısı 44 yaşındaki Dorothee Forma, Hollanda'daki Humanist Broadcast Foundation (HUMAN) adlı kuruluşta film yapımcısıdır. Wall of Silence, Türkiye'deki sanatçılar, İnguşetya'daki siyasi durum ve İsrailliler ile Filistinliler arasındaki ikinci yol müzakereleri üzerine ürettiği diğer yapımları takip ediyor. A Wall of Silence, Hollanda televizyonunda gösterildi ve çok olumlu karşılandı. Hollanda'da doğdu ve büyüdü. AMAÇ: Hümanist Yayın Vakfı ile bağlantınız nedir? Forma: Hollanda'da karmaşık bir kamu yayıncılığı sistemimiz var. Protestan, Katolik, Müslüman, Yahudi ve diğer örgütler var ve hepsi ulusal kanallarda yayın yapıyor. Çalıştığım kuruluş eskiden Hollanda Hümanist Birliği'nin ayrılmaz bir parçasıydı ve hala hümanist ilkeleri kafamızın arkasında tutarak çalışıyoruz - sorumluluk almak, bir din tarafından dikte edilmeden kendi seçimlerinizi yapma hakkı, hayatlarındaki diğer insanları desteklemek, başkalarına saygı duymak - bunun gibi şeyler. Belgesellere vurgu yaparak geniş bir kitleye yönelik programlar yapıyoruz. Vahakn Dadrian ve Taner Akçam'ı nasıl buldunuz? Dadrian'la 1992'de Amsterdam'da tanıştım. Bir Ermeni anma töreninde konferans vermek için buradaydı ve ben de kendisiyle bir Hollanda dergisi için röportaj yaptım. Daha önce adını hiç duymamıştım ama biyografisi ilginç görünüyordu. Röportajdan sonra bana Almanya'da Taner Akçam adında biriyle -bir Türk- buluşacağını söyledi ve bu konuda çok heyecanlıydı. Sessizlik Duvarı nasıl finanse edildi? Film Türkiye, Almanya, Belçika ve ABD'de çekildi. Bu nedenle normalden daha pahalıydı. Hem HUMAN'dan hem de -şaşırtıcı bir şekilde, Ermeni Sorunu Hollanda'da pek bilinmediği için- Uluslararası İşbirliği ve Sürdürülebilir Kalkınma Ulusal Komitesi'nden fon aldım. Bu film için kaç yıldır araştırma ve prodüksiyon çalışması yapıyorsunuz? Asıl prodüksiyon Haziran 96'da başladı, ancak konu yıllardır aklımdaydı. Finansmandan önce bile, suları test etmek için Hamburg'daki Taner Akçam'ı ziyaret ettim. Aralık ayında çekimlere başladık. Filmi yapma amacınız neydi? `Ermeni Sorunu'na dahil olan tüm taraflara ilişkin yeni bir bakış açısı göstermek istedim. Belki de kalbimde özellikle Türklere göstermek istedim çünkü onlara daha yakındım. Türkiye'yi iyi tanıyorum ve birçok Türk arkadaşım var. Sadece birkaç Ermeni tanıyordum. Katılımcıların katılım konusunda çekinceleri var mıydı? Dadrian kişisel hikayesini anlatmaya hazır olup olmadığını düşünmek için biraz zamana ihtiyaç duydu. Tereddütünü çok iyi anladım ve hem kendisinin hem de Taner Akçam'ın bana güvenmiş olmasından büyük onur duydum. Doğal olarak kendi cevaplarını kontrol ediyorlardı ancak onları nasıl düzenleyeceğim ve kombinasyonun nasıl işe yarayacağı konusunda hiçbir fikirleri yoktu. Ermeni Tarihçisi Bursu 1970'lerde Vahakn N. Dadrian, sosyoloji, tarih ve hukuku bir araya getiren disiplinlerarası bir bakış açısı getirerek Soykırımın Karşılaştırmalı Çalışması alanının yaratılmasına yardımcı oldu ve yarım düzine dilden yararlanma becerisiyle daha da zenginleşti. Ayrıca, neredeyse her yönüyle ilgili araştırmalara 30 yıldan fazla zaman ayırmış olan Ermeni Soykırımı'nın önde gelen bilim insanıdır. Çalışmalarının doruk noktası 1995'te yayınlanan Ermeni Soykırımı Tarihi adlı kitaptır. 20 yıldan uzun bir süredir üzerinde çalışılan, okunması büyüleyici, kapsamlı ve anlattığı olayların belgelenmesinde eşsiz olan nadir bir çalışmadır. Dadrian'ın Osmanlı-Türk belgelerine ve Türkiye'nin I. Dünya Savaşı müttefikleri Almanya ve Avusturya'nın gizli askeri ve siyasi gönderilerine büyük ölçüde güvenmesi gerçeğiyle otoritesi daha da artmaktadır. Bu, Türklerin 80 yıldır Soykırım'ın hiç gerçekleşmediği iddialarına karşı koymanın tek yolu değildir, ancak belki de en belirleyici olanıdır. Profesör Dadrian bize geçmişi gösteriyor, ancak aynı zamanda tarihsel olayların nesiller sonra bile meydana gelenler üzerinde etkileri olduğunun farkına varmamızı sağlıyor. Örneğin bugün, imparatorluğun çöküşüne, etnik milliyetçiliğin yükselişine ve soykırıma katkıda bulunan ve onu maskeleyen iç ve bölgesel savaşlara tanık oluyoruz. Aynı zamanda, uluslararası hukuk hem devletlerin insani müdahale yoluyla soykırımı önleme konusundaki isteksizliği hem de failleri suçlarından sorumlu tutma konusundaki isteksizliği nedeniyle etkisiz hale getiriliyor. 1945'ten bu yana sayısız soykırım yaşandı, ancak ancak şimdi adaleti sağlamak için bir mahkeme toplama girişimi var. Ne yazık ki, adalet çabaları dar ulusal çıkar kavramları tarafından baltalanıyor. Ancak Dadrian'ın da açıkça belirttiği gibi, milliyetçilik, etnik çatışma ve savaş, devletlerin müdahale etme konusundaki isteksizliği ve cezalandırmama konusundaki tüm bu örüntü yeni değil, aksine 19. ve 20. yüzyılın başlarındaki ulusal ve uluslararası deneyimin ayrılmaz bir parçası. Hiçbir yerde, Ermeni soykırımı tarihinde olduğundan daha iyi göremeyeceğimizi belirtiyor. Dadrian'a göre, Ermeni deneyiminden soykırımın önlenmesi ve cezalandırılması açısından çıkarılabilecek üç temel ders vardır. İlk ders, soykırım yapanları cezalandırmamanın, diğer potansiyel faillere soykırım yapabilecekleri ve bundan sıyrılabilecekleri yönünde güçlü bir mesaj göndermesidir. Sonra, cezanın hangi koşullar altında gerçekleşebileceğiyle ilgili ders vardır. Bu, suçun işlendiği ülkeye bırakılmamalıdır. Ancak dava uluslararası bir mahkeme tarafından yargılanacaksa, galipler birlik olmalı ve adalet pahasına bireysel ulusal çıkar peşinde koşmamalıdır. I. Dünya Savaşı'nın ardından, galipler kendi çıkarlarının peşinden gittiler ve Türkiye bu tür hırsları nasıl yönlendireceğini biliyordu. Üçüncü ders, insani müdahaleyle ilgilidir. Ancak, şiddeti durdurmak için müdahale etmekle tehdit etmek ve sonra da bunu gerçekleştirmemek, yalnızca kurbanları daha savunmasız hale getirir. Dadrian, Ermeni soykırımı hakkında yazdığı ömür boyu boyunca soykırım çalışmaları alanının yaratılmasına yardımcı oldu, anlayışımızı derinleştirdi ve geçmişe dair bilgisinden bugüne uyarılar sundu. Ancak en derin anlamıyla yaptığı şey, yirminci yüzyılın ilk soykırımında hayatını kaybeden 1,5 milyon Ermeni'ye saygı göstermekti. AMAÇ: A Wall of Silence’a nasıl dahil oldunuz? Dadrian: Dorothee Forma, Ermeni Soykırımı hakkında çalışmalarımı odak alarak bir belgesel yapmayı düşündüğünü belirtmek için benimle iletişime geçti. Amsterdam Üniversitesi'nde bir konferans vermek üzere davet edildiğimde birkaç yıl önce benimle röportaj yapmıştı. Bu çaba sırasında, belgeseli daha dengeli ve otantik hale getirmek için Taner Akçam'ı dahil etmenin gerekli ve yararlı olacağını gördük. Taner Akçam'la nasıl tanıştınız? Araştırmasında ona yardım etme konusunda çekinceleriniz olmadı mı? Akçam önce bana yaklaştı. Kendisini, özellikle 19. yüzyıl Ermeni katliamları ve I. Dünya Savaşı Soykırımı ile ilgili olarak, ulusunun mirasının korkunç yükleri tarafından rahatsız edilen, çok samimi bir genç akademisyen olarak buldum. Sol görüşlü bir entelektüel olarak, modern Türkiye Cumhuriyeti yetkilileri tarafından zulüm görmüştü ve bu acımasız zulümle ilişkili acı ve ızdırap, ona Ermenilere karşı aşırı derecede bir duyarlılık aşılamıştı. Sadece acıma duygusuyla yetinmemişti ve bu nedenle araştırma ve bilimsel çalışma yoluyla Türk-Ermeni çatışmasının temel nedenlerini araştırmaya karar vermişti. Bu nedenle, sadece hiçbir çekincem yoktu, aynı zamanda ona yardım etmek için elimden geleni yaptım. Birkaç yıl boyunca talep ettiği bir belge akışıyla onu boğdum. Minnettarlığını ve şaşkınlığını ifade etmekten asla vazgeçmedi, özellikle de bu belgeleri 30 yıllık bir süre boyunca Avrupa, ABD ve Kudüs'teki resmi arşivlerde zahmetli emek ve maliyetle elde ettiğim için. Bana, hiçbir bilim insanının, titizlikle yürüttüğü çalışmanın meyvelerini, yayınlamadan önce başkalarıyla bu kadar kolay paylaşmayacağını defalarca söyledi. Son Ermenistan seyahatiniz sırasında akademisyen meslektaşlarınızla yaptığınız tartışmaların içeriği neydi? Tartışmalarım, Ermenistan'da ve Artsakh Devlet Üniversitesi'nde Ermeni Soykırımı çalışmalarına yeni bir eşmerkezli çabayla ivme kazandırma ihtiyacı etrafında dönüyordu. Akademi'de, Erivan Devlet Üniversitesi'nde, Hrachia Ajarian Üniversitesi'nde, Soykırım Müzesi'nde ve Stepanakert'teki Artsakh Devlet Üniversitesi'nde dersler verdim. Tüm bu yerlerde, Ermenistan'a gelip dersler vermem, seminerler düzenlemem ve aynı şekilde genç öğrencilere eğitim vermem için tekrarlanan taleplerle kuşatıldım. Ermeni Soykırımı Çalışmaları için büyük bir Merkez yok, ayrıca konu hakkında önemli literatür üreten önemli bir düşünce okulu da yok. Esasen bir belge ve eser deposu olan Soykırım Müzesi, araştırma ve bilimsel çalışmalarda yalnızca marjinal bir role sahip. Modern Ermeni tarihinin ayrıntılarına dalmış, oldukça motive olmuş genç akademisyenlere olan ihtiyaca ek olarak, Almanca, İngilizce, Fransızca ve hepsinden önemlisi Türkçe ve Osmanlı Türkçesi'nde akıcı olan benzer genç akademisyenlere olan ihtiyaç da akut. Ermeni Soykırımı'nın kapsamlı ve ayrıntılı bir şekilde incelenmesi, tarih ve dilbilimin böylesine karmaşık bir şekilde ustalaşmasını gerektirmekle kalmaz, aynı zamanda zorunlu kılar. Öğrenmeye istekli öğrencilerin ve Osmanlı Türkçesi öğretebilen öğretmenlerin neredeyse tamamen yokluğu beni şaşırttı. Bu konu üzerine var olan, bağımsızlık öncesi dağınık çalışmalar yalnızca komünist dogmayı ve Sovyet siyasi doktrinini yansıtmakla kalmıyor, aynı zamanda esasen Ermenilerin organize toplu katliamının genel kalıpları açısından tanımlayıcı nitelikte. Birkaç istisna dışında, Rusça ve Ermenice kaynaklara dayanıyorlar. Başka bir deyişle, Bilimler Akademisi ve Erivan Devlet Üniversitesi'nden çıkan bu güzel çalışmalar, kopuk, rastgele, asgari çabalardır. Kitaplarınıza gelen tepkiler nasıl oldu? ABD, Kanada ve İngiltere'deki büyük eserim Ermeni Soykırımı Tarihi'nin (Berghahn Books, 1996) kabul görmesinin derecesi, şu anda dördüncü baskısında olması gerçeğiyle en iyi şekilde ölçülebilir. Dahası, Paris'teki büyük bir yayınevi olan Stock tarafından yayınlanan Fransızca versiyonu tükendi. Rusça çevirisi tamamlandı ve bu yıl Moskova'da yayınlanacak. Aynı şekilde, Arapça çevirisi de tamamlandı ve bu yılın sonunda Şam'da yayınlanabilir. İtalyanca çevirisi Venedik'te yeni başladı. Ermeni Soykırımı'ndaki Alman Sorumluluğum (Blue Crane Books, 1996) ise şu anda Almancaya çevriliyor. Ancak Almanya'da Almanca olarak yayınlandığında genel Alman tepkisini ölçmek mümkün olacak. Bir sonraki kitap projem, Türkçe, Ermenice, Almanca, İngilizce ve Fransızca dillerinde muazzam miktarda birincil kaynak toplayıp bir araya getirdiğim 1909 Adana katliamının kapsamlı bir incelemesini içeriyor. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Կոտրելով լռության պատը. թուրքական ձայնը միանում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման կոչին. Հոլանդացի լրագրողը փաստում է հայ պատմաբանի կրթաթոշակով առաջացած ջանքերըԿՈՂՄԻՑ ՆՊԱՏԱԿ / Չորեքշաբթի, 31 ՄԱՐՏԻ 1999թ. / ՀՐԱՏԱՐԱԿՎԱԾ Է ՆՊԱՏԱԿ Սալպի Յարութիւնեան Ղազարեանի կողմէ Դորոթե Ֆորման եվրոպական ավանդույթի մեղմ խոսող լրագրող է: Նիդեռլանդներում, որտեղ լրատվամիջոցները հստակորեն պիտակավորված են որպես որոշակի կրոնական, էթնիկ կամ քաղաքական խմբերի պատկանող, նա աշխատում է փոքր հեռարձակող կազմակերպության հետ, որն աջակցում է հումանիստական սկզբունքներին. «Ես Հումանիստական լիգայի անդամ չեմ, բայց ինձ հարմարավետ եմ զգում նրանց գաղափարների հետ», - ասում է նա: Բնական էր, ուրեմն, մի երկրում, որտեղ մեծաթիվ թուրքական փոքրամասնություն կա, որ նա գտներ իր ճանապարհը դեպի սոցիալական և քաղաքական խնդիրներ, որոնք առնչվում էին հայերին և քրդերին: Լսելով հայ պատմաբան Վահագն Տատրյանի ելույթը՝ նա Հայոց ցեղասպանության թեմայում գտավ մի թեմա, որը պատրաստ է դիտարկվել «այլ մոտեցմամբ, որը կարող է մարդկանց մտածելու տեղիք տալ»։ Ստացվեց կարճամետրաժ վավերագրական ֆիլմ։ Լռության պատը նոր հիմքեր բացեց: Ցեղասպանությունը ապացուցելու համար դուրս չէ, այն ենթադրում է պատմական իրողություններ և նայում երկու գիտնականների մոտեցումներին։ Վահագն Տատրյանը և Թաներ Աքչամը՝ մեկը հայ, մյուսը՝ թուրք, պարզապես Ցեղասպանության թեման չեն ուսումնասիրում, այլ ապրում են դրանով։ Տարբեր ծագման, տարբեր սերունդների և ուսումնասիրության տարբեր ոլորտների երկու տղամարդկանց կիրքն ու հայացքը մանրակրկիտ փաստագրված է մի ֆիլմում, որը ցուցադրվել է Եվրոպայում և հաջորդ ամիս կլինի իր հյուսիսամերիկյան դեբյուտը: Կինոռեժիսորների և պատմաբանների շարունակական ջանքերն օգտագործվում են նաև Հայաստանի կառավարության կողմից, և ոչ միայն պատմական պատճառներով: 1996 թվականին Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության Լիսաբոնի գագաթնաժողովում այն ժամանակվա նախագահ Լևոն Տեր Պետրոսյանը վկայակոչեց 1915 թվականի ցեղասպանության հիշատակը՝ բացատրելու Ղարաբաղի ժողովրդի անվտանգության երաշխավորման հիմնարար անհրաժեշտությունը։ Իր ընտրվելուց հետո նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը շեշտեց իր վարչակազմի հանձնառությունը՝ ձգտելու Ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը, ինչպես ցեղասպանությունը վերապրածներով և նրանց ժառանգներով բնակեցված հայկական Սփյուռքին հաճոյանալու, այնպես էլ՝ ընդգծելու Հայաստանի անվտանգության մտահոգությունները՝ կապված իր հարևանների՝ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ: Հայաստանի արտաքին գործերի նախարար Վարդան Օսկանյանը բացատրում է կառավարության ռազմավարությունը՝ փորձելով կոտրել միջազգային լռության պատը։ «Ցեղասպանության ճանաչումը պետք է իրականացվի երեք ուղղություններով. առաջինը՝ աշխատել այլ պետությունների հետ՝ ապահովելու նրանց ցեղասպանության ճանաչումը, երկրորդը՝ ճանաչումը Թուրքիայի կողմից: Երրորդը՝ հարցը կենդանի պահել միջազգային դատարաններում և կազմակերպություններում՝ խնդիրը ներկայացնելով մարդու իրավունքների ընդհանուր համատեքստում, մասնավորապես՝ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման համատեքստում»: Օսկանյանին։ Հայաստանի անկախացումից ի վեր Արգենտինայի Սենատը, Ռուսաստանի Դուման, Կանադայի Համայնքների պալատը, Հունաստանի խորհրդարանը, ԱՄՆ Ներկայացուցիչների պալատը, Լիբանանի Պատգամավորների պալատը, Բելգիայի Սենատը, Եվրախորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը և Ֆրանսիայի Ազգային ժողովը բանաձեւեր ու հռչակագրեր են ընդունել՝ ի նշան «դարի առաջին մաքրության»։ Թուրքական ձայն Քառասունհինգ-ամյա Թաներ Աքչամն առաջին թուրք պատմաբանն է, ով բացահայտորեն խոսում է առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիայում հայերի դեմ իրագործված սարսափների մասին և դրանք անվանում ցեղասպանական գործողություններ։ Գերմանիայի բնակիչը հրապարակայնորեն հայտնվել է Եվրոպայից մինչև Հայաստան ֆորումներում՝ կոչ անելով քաղաքական ճանաչել այս պատմական իրադարձությունը ոչ միայն բարոյական հիմքերով, այլ որպես կարևոր գործիք՝ հասկանալու ժամանակակից թուրքական պետությունը և նրա առջև ծառացած մարտահրավերները: Հյուսիսային Ամերիկայում իր առաջին ելույթների նախօրեին Աքչամը խոսում է իր կյանքի, իր կրթաթոշակի և իր քաղաքականության մասին։ ՆՊԱՏԱԿ. Դուք ապրում եք Գերմանիայում: Դուք հոժարակամ լքե՞լ եք Թուրքիան։ Աքչամ. Ես երկու անգամ «լքեցի» Թուրքիան, երկու անգամն էլ պարտադիր էր: Առաջին անգամ 1978-ի վերջին էր՝ բանտից փախչելուց հետո։ Անկարայում ես եղել եմ ուսանողական շարժման առաջնորդներից մեկը։ Մենք հիմնականում պայքարել ենք ժողովրդավարական իրավունքների համար։ Երկամսյա թերթի խմբագիր էի։ 1976 թվականի մարտի 10-ին ձերբակալվեցի։ Ես փախել եմ 1977թ. մարտի 12-ին մի քանի ընկերների հետ թունել փորելով և 1978թ.-ին լքել երկիրը: Մինչև 1994թ. ապրել եմ Գերմանիայում: Հետո մասնակի համաներման շնորհիվ կարողացա վերադառնալ Թուրքիա։ Բայց ես չկարողացա իրականացնել այն ծրագրերը, որոնց մասին մտածում էի։ Եվ վերջապես 1997 թվականին նորից ստիպված էի հեռանալ Թուրքիայից, քանի որ անհնար էր այնտեղ մնալ։ Այս պահին կարող եմ առանց սահմանափակման երկիր մուտք գործել և դուրս գալ։ Ինչու՞ ընտրեցիք Գերմանիայում ապրելը: Երբ 1994-ին վերադարձա Թուրքիա, ծրագրում էի բացել արխիվների և փաստաթղթերի կենտրոն: Ես մտածում էի ուսումնասիրել բազմազգ Օսմանյան կայսրությունից ազգային պետությունների անցումը, որը հետևանք էր Օսմանյան կայսրության կործանմանը, ինչպես նաև, թե ինչպես են մարդիկ ապրել այս ժամանակաշրջանում: Այս ծրագիրը տապալվեց պաշտոնական մարմինների կողմից, հավանաբար, ուղղակի և անուղղակի խոչընդոտների պատճառով։ Ինձ ոչինչ չէր խանգարում մնալ Թուրքիայում և ապրել այնտեղ։ Պարզապես պետք է որոշեի՝ մնա՞մ Թուրքիայում և ապրուստս վաստակեմ՝ կատարելով ինչ-որ սովորական աշխատանք, մոռանալով հետազոտությունները, թե՞ վերադառնալով Գերմանիա, որտեղ հնարավոր է եղել ապրուստս վաստակել՝ իրականացնելով իմ գիտական աշխատանքը: Որտե՞ղ եք աշխատում հիմա: 1994թ.-ից աշխատում եմ որպես գիտաշխատող Hamburger Stiftung zur Foerderung yon Wissenschaft und Kultur-ում: Առայժմ ես զբաղված եմ իմ Habilitationsarbeit-ով (սա լրացուցիչ գիտական աշխատանք է PhD-ները պարտավոր են ներկայացնել, եթե ցանկանում են պրոֆեսոր դառնալ), որը վերաբերում է Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրման տարիներին և առասպելներին (1920-1930): Ե՞րբ եք առաջին անգամ որոշել ուսումնասիրել Հայոց ցեղասպանությունը: 1988 թվականին, երբ ես աշխատում էի Hamburger Institut fuer Sozialforschung-ում բռնության և խոշտանգումների պատմության վրա, ես լայնորեն ուսումնասիրեցի 19-րդ դարի բռնության երևույթը և այնտեղ հանդիպեցի ազգությունների հակամարտություններին և ջարդերի նման ջարդերին, որոնց ենթարկվում էին հայերը: Շատ շուտով ես հասկացա, որ ոչ մուսուլմանների նկատմամբ բռնությունը և հատկապես հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանությունը ձևավորող դեր են խաղացել թուրքական ազգային ինքնության զարգացման գործում: Այսպիսով, 1991 թվականին ես սկսեցի նվիրվել այս թեմային: Ինչպե՞ս կբնութագրեք Վահագն Տատրյանի հետ Ձեր հարաբերությունների սկիզբն ու բնույթը: Այն բանից հետո, երբ որոշեցի աշխատել այդ թեմայի վրա, ուսումնասիրեցի այդ ոլորտում առկա գրականությունը և շուտով հանդիպեցի Դադրյանի աշխատանքին: Իմ վատ անգլերենով ես փորձեցի հասկանալ նրա հոդվածները և պարզեցի, որ նա շատ մեջբերումներ է արել թուրքական և գերմանական աղբյուրներից, և ես եզրակացրի, որ նա երկու լեզուների էլ գերազանց իմացություն ունի: Ես նրան ուղարկեցի գերմաներեն իմ նախագծի ձեռագիրը՝ թուրքերեն նամակի հետ միասին։ Զարմանալիորեն կարճ ժամանակում նրանից պատասխան ստացա՝ թուրքերեն։ Նա ասաց, որ Թուրքիան լքել է 40 տարի առաջ, և այդ ժամանակվանից ի վեր սա իր առաջին նամակների փոխանակումն էր թուրքերենով։ Նա շատ հուզված էր, ասաց, քանի որ այս 40 տարին սպասել է, որ թուրք գիտնականը գա և օբյեկտիվորեն աշխատի այս թեմայով։ Ես առաջարկեցի իմ ինստիտուտին ներգրավել նրան որպես խորհրդատու իմ նախագծին: Նա ինձ համար, ինչպես թուրքերեն ասում ենք, հոչա է, իմաստուն ուսուցիչ։ Ի՞նչ արձագանքներ եղան Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ Ձեր առաջին հրապարակային մեկնաբանություններին: Եթե մի կողմ թողնենք ծայրահեղ ազգայնամոլ թերթերի և ամսագրերի չարաշահումների տարափը, այն ամբողջությամբ անտեսվեց ակադեմիական վերնախավի կողմից: Կարծես նման ուսումնասիրություն երբևէ չի տպագրվել, թեև գիրքս բավականին կարճ ժամանակում չորս տպագրություն է անցել։ Բայց երբ այցելում եմ Թուրքիա, նկատեցի, որ իմ գիրքը, թեև գիտական շրջանակներում գրախոսված չէ, բայց հայտնի է, և դրա հրատարակումը համարվում է երևույթ։ Կա՞ն արդյոք այլ Թաներ Աքչամներ Թուրքիայում, նույնիսկ եթե նրանք որոշեն անանուն մնալ: Անշուշտ, Թուրքիայում կան նաև այլ մտավորականներ, ովքեր գիտեն Հայոց ցեղասպանության իրողությունները, և նրանք ժամանակ առ ժամանակ անդրադառնում են դրան ծայրամասային իրենց աշխատանքում: Ինչ-որ առումով ես «այսբերգի գագաթն եմ»։ Դուք ասացիք, որ թուրքերը պետք է «հիշեն» մի իրողություն, որն արդեն 80 տարի դիտարկվում է որպես ոչ իրադարձություն։ Հնարավո՞ր է դա ավելի հեշտ լինի ձեր սերնդի որևէ մեկի համար, ով կենդանի չէր 1915 թվականին: Իհարկե։ Իմ տեսակետը պարզաբանելու համար թույլ տվեք հիշեցնել Գերմանիայի նախկին կանցլեր Հելմուտ Կոլի հաճախակի մեջբերվող և շատ քննադատված հայտարարությունը: Նա խոսեց «Gnade der spaeten Geburt»-ի (ուշ ծնվածների օգուտը) գերմանացիների նացիստական անցյալի համատեքստում: Կարծում եմ՝ նրա թեզը բավականին լավ է համապատասխանում թուրքական գործին։ Այսինքն՝ ես չեմ կարծում, որ նոր սերունդները մեղավոր են, և նրանց չպետք է ծանրաբեռնել իրենց հայրերի հանցանքները։ Բայց կա բարոյական և քաղաքական պարտավորություն՝ առերեսվելու պատմական իրողություններին, դրանք ինտեգրելու ներկային և անհրաժեշտ հետևանքներն ունենալու՝ միասին ապրելու համար։ Իմ կարծիքով, նոր սերունդը կարող է շատ ավելի լավ նայել անցյալին։ Դուք ասացիք. Հայոց ցեղասպանության քննարկումը կարող է բացահայտել, որ թուրքական այս պետությունը ոչ թե կայսերական տերությունների դեմ մղված պատերազմի արդյունք է, այլ ընդհակառակը, հունական և հայ փոքրամասնությունների դեմ պատերազմի արդյունք։ Կարելի՞ է ասել, որ 20-րդ դարավերջի թուրքական պետությունը կախված է իր քրդական փոքրամասնության ճնշումից։ Թուրքիայում շատ տարածված տեսակետն այն է, որ 1919-1923 թվականներին Անատոլիայում տեղի ունեցած միջադեպերը տարբեր էթնիկ խմբերի միջև քաղաքացիական պատերազմի մի մասն էին: Ուստի, Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ տեղական հետազոտությունները կարող են միայն լրացնել այս թեզը: Այնուամենայնիվ, ես չեմ կարծում, որ տեղին է Թուրքիայում քուրդ ժողովրդին փոքրամասնություն անվանելը. նախ, քանի որ նրանք չափազանց մեծ խումբ են փոքրամասնություն լինելու համար, և երկրորդ՝ «փոքրամասնություն» արտահայտությունը Թուրքիայում օգտագործվում է բացառապես քրիստոնյա էթնիկ խմբերի համար։ Թուրքական պետության գլխավոր խնդիրն այն չէ, որ նա ճնշում է քրդերին։ Դա մի պետություն է, որը անհամատեղելի է հասարակության կառույցների հետ։ Նրա հիմնադրումը ձեռք բերվեց միայն ենթակա գերինքնության կառուցմամբ: Թուրքիան իր էթնիկ, մշակութային և կրոնական կառուցվածքով շատ խճանկար է։ Բայց թուրքական պետությունը հիմնված է այս խճանկարի ժխտման և մեկ էթնիկ, մշակութային և կրոնական խմբի՝ թուրքի, սուննիի, հանաֆիի գերակայության վրա: Այս առումով Թուրքիայում տեղի ունեցող իրադարձությունները կարելի է համեմատել 20-րդ դարի սկզբի իրադարձությունների հետ։ Այն ժամանակ օսմանյան վերնախավը փորձում էր բոլոր էթնիկ խմբերին միասին պահել որոշակի գերինքնությամբ (օսմանիզմ-իսլամիզմ), բայց սա ընդամենը ենթաինքնություն էր: Երբ դա անիրագործելի էր, ոչ մահմեդական էթնիկ խմբերը դուրս բերվեցին Անատոլիայից. հայերի ցեղասպանությունը այդ մաքրագործման գագաթնակետն էր։ Այժմ մենք տեսնում ենք Անատոլիայում ազգայնացման երկրորդ ալիքը՝ այս անգամ հիմնված ոչ թե կրոնական, այլ էթնիկ ինքնության վրա: Դուք Երեւանում էիք 1995թ.-ին և մասնակցեցիք Հայոց ցեղասպանության 80-րդ տարելիցին նվիրված ազգային հանձնաժողովի և Զորյան ինստիտուտի կողմից կազմակերպված Ցեղասպանության հիմնախնդիրներին նվիրված միջազգային գիտաժողովին: Դուք եղել եք Ծիծեռնակաբերդի նահատակների հուշահամալիրում։ Ի՞նչ զգացողություններ ունեիք։ Բավականին սարսափելի և անմոռանալի պահ էր հարյուր հազարավոր սպանվածների կողքով անցնելը։ Բայց ավելի հուզիչ էր Էջմիածնում տեղի ունեցած կրոնական արարողությունը և այն փաստը, որ Զորյան ինստիտուտից Կուրգեն Սարգսյանը և ես միասին մոմ վառեցինք՝ ի հիշատակ թուրք ուխտավոր Հաջի Հալիլի, ով փրկել էր Սարգսյանի ընտանիքը։ Տեղյա՞կ եք, որ օրինակ եք ծառայում։ Սա շատ փոքր դեր է խաղում իմ կրթաթոշակում: Կարծում եմ, որ ես անում եմ միանգամայն սովորական և նորմալ բան. Անվտանգության մտահոգություններ ունե՞ք թուրքերի կողմից, ովքեր կարող են ձեզ դավաճան համարել, կամ հայերի կողմից, ովքեր կարող են ձեզ տեսնել որպես հանցագործների հասանելի մարմնացում: Դուք բաց թողեցիք գերմանացիների և ԿՀՎ-ի տեղեկատուին և լրտեսին: Ես շատ լավ գիտեմ, որ սովորական կատեգորիաներից դուրս մտածելն ու սովորական ընկեր-թշնամի մոտեցումն իր գինն ունի իմ քաղաքական կյանքում։ Ահա թե ինչու ինձ չէր անհանգստացնում, երբ Հայկական հարցի շուրջ իմ աշխատանքի սկզբում մի շատ հարգված գիտնական ինձ ասաց. «Մի՛ աշխատիր այս թեմայով, Թաներ, որովհետև եթե օբյեկտիվ լինես, ոչ մեկի հետ լավ չես լինի և միայն քեզ թշնամի կդարձնես»։ 1996 թվականին իմ ծանոթներից շատերը ստացել են «Թուրք մտավորականների խմբի» կողմից ստորագրված նամակ՝ իմ գերմաներեն հոդվածների թուրքերեն թարգմանության հետ միասին։ Այդ նամակում ինձ անվանել են «հայ գործակալ», «թուրքերի թշնամի», «դավաճան» և խորհուրդ են տվել չհամագործակցել ինձ հետ։ Արդյունքում բոլոր դռները, այդ թվում՝ «ձախ, առաջադեմ» բուհերի դռները փակվեցին իմ առաջ։ Այդ իսկ պատճառով, կարծում եմ, Թուրքիայում այն անձինք, ովքեր ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն աշխատում են Ցեղասպանության թեմայով և մինչ այժմ չեն ունեցել որևէ դժվարություն, պետք է բացատրեն, թե ինչու և ինչպես է դա այդպես։ Պետք է խոստովանեմ, որ բոլոր կողմերից ստացված ծանր հարձակումների հետևանքով ես վախեցա և կորցրի հետաքրքրությունը այս թեմայով աշխատելու համար։ Ես սովորական մարդ եմ՝ ապրելու սովորական դժվարություններով: Ես չեմ կարող հետևել հարձակումներին, ոչ էլ ուժ ունեմ դրանց դեմ պայքարելու: Այսպիսով, ես անընդհատ զբաղված եմ իմ բարոյական մտահոգություններով, իմ պարտավորություններով և իմ վախերով: Այդուհանդերձ, «Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր առասպելների» վերաբերյալ իմ ներկայիս աշխատության մեջ ցեղասպանությունը էական մասերից մեկն է։ Հոլանդացի կինոռեժիսոր 44-ամյա Դորոթի Ֆորման Նիդեռլանդներում Humanist Broadcast Foundation-ի (HUMAN) կինոպրոդյուսեր է: «Լռության պատը» հետևում է Թուրքիայի նկարիչների, Ինգուշեթիայի քաղաքական իրավիճակի և իսրայելցիների և պաղեստինցիների միջև բանակցությունների երկրորդ ուղու վրա, որը նա պատրաստել է նկարիչների մասին: «Լռության պատը» ցուցադրվել է հոլանդական հեռուստատեսությամբ և շատ դրական է ընդունվել: Նա ծնվել և մեծացել է Նիդեռլանդներում։ ՆՊԱՏԱԿ. Ի՞նչ կապ ունեք Humanist Broadcast Foundation-ի հետ: Ֆորմա. Նիդեռլանդներում մենք ունենք հանրային հեռարձակման բարդ համակարգ: Կան բողոքական, կաթոլիկ, մահմեդական, հրեական և այլ կազմակերպություններ, որոնք հեռարձակվում են ազգային ալիքներով: Նա, որի համար ես աշխատում եմ, եղել է Նիդեռլանդների հումանիստական լիգայի անբաժանելի մասը, և մենք դեռևս աշխատում ենք հումանիստական սկզբունքներով, որոնք հիմքում ընկած ենք մեր գլխավոր պատասխանատվությանը՝ սեփական ընտրությունը կատարելու իրավունքը՝ առանց կրոնի թելադրանքի, աջակցելով այլ մարդկանց իրենց կյանքում, հարգելով ուրիշներին՝ նման բաներ: Մենք հաղորդումներ ենք պատրաստում լայն լսարանի համար՝ շեշտը դնելով վավերագրական ֆիլմերի վրա: Ինչպե՞ս գտաք Վահագն Տատրյանին և Թաներ Աքչամին: Դադրյանի հետ ծանոթացել եմ 1992 թվականին Ամստերդամում։ Նա այստեղ էր դասախոսություն կարդալու հայկական ոգեկոչման ժամանակ, և ես հարցազրույց վերցրեցի նրանից հոլանդական ամսագրի համար: Ես երբեք չէի լսել նրա մասին, բայց նրա կենսագրությունը հետաքրքիր էր թվում։ Հարցազրույցից հետո նա ինձ ասաց, որ պատրաստվում է հանդիպել Գերմանիայում թուրք Թաներ Աքչամի հետ, և նա շատ հուզված էր դրանից: Ինչպե՞ս է ֆինանսավորվել «Լռության պատը»: Ֆիլմը նկարահանվել է Թուրքիայում, Գերմանիայում, Բելգիայում և ԱՄՆ-ում։ Հետևաբար այն սովորականից թանկ էր։ Ես ֆինանսավորում ստացա և՛ HUMAN-ից, և՛ զարմանալիորեն, քանի որ Հայկական Հարցը Հոլանդիայում այնքան էլ հայտնի չէ՝ Միջազգային համագործակցության և կայուն զարգացման ազգային կոմիտեի կողմից: Քանի՞ տարի է այս ֆիլմի հետազոտության և արտադրության մեջ: Փաստացի արտադրությունը սկսվեց 96-ի հունիսին, չնայած թեման տարիներ շարունակ մտքումս էր: Նույնիսկ նախքան ֆինանսավորումը, ես այցելեցի Թաներ Աքչամին Համբուրգում, այնուամենայնիվ, փորձարկելու ջրերը: Նկարահանումները սկսել ենք դեկտեմբերին։ Ո՞րն է եղել ֆիլմը նկարահանելու ձեր նպատակը: Ես ուզում էի նոր հեռանկար ցույց տալ «Հայկական հարցում» բոլոր կողմերի նկատմամբ։ Երևի հոգուս խորքում ուզում էի թուրքերին ցույց տալ հատկապես այն պատճառով, որ ավելի մոտ էի նրանց։ Ես լավ գիտեմ Թուրքիան և ունեմ շատ թուրք ընկերներ։ Ես միայն մի քանի հայերի գիտեի։ Մասնակիցները վերապահումներ ունե՞ն մասնակցելու վերաբերյալ: Դադրյանը որոշ ժամանակ ուզեց մտածելու, թե արդյոք պատրա՞ստ է պատմել իր անձնական պատմությունը։ Ես շատ լավ հասկացա նրա երկմտանքը և մեծ պատիվ եմ զգում, որ և՛ նա, և՛ Թաներ Աքչամը վստահեցին ինձ։ Բնականաբար, նրանք վերահսկում էին իրենց պատասխանները, բայց նրանք գաղափար չունեին, թե ինչպես եմ խմբագրելու դրանք և ինչպես կստացվի համադրությունը: Հայ պատմաբանի կրթաթոշակ 1970-ականներին Վահագն Ն. Տատրյանն օգնեց ստեղծել Ցեղասպանության համեմատական ուսումնասիրության դաշտը` իր աշխատանքում բերելով միջառարկայական հեռանկար, որը միանում էր սոցիոլոգիայի, պատմությանն ու իրավունքին` ավելի հարստացած կես տասնյակ լեզուներով հիմնվելու նրա կարողությամբ: Նա նաև Հայոց ցեղասպանության ամենակարևոր գիտնականն է, որն ավելի քան 30 տարի նվիրել է դրա գրեթե բոլոր ասպեկտների ուսումնասիրությանը: Նրա աշխատանքի գագաթնակետը 1995 թվականին լույս տեսած «Հայոց ցեղասպանության պատմություն» գիրքն է։ Այն հազվագյուտ ստեղծագործություն է, որը ստեղծվում է ավելի քան 20 տարի, որը միաժամանակ հետաքրքրաշարժ է ընթերցվում, ընդգրկուն է և անգերազանցելի է իր նկարագրած իրադարձությունների փաստագրման մեջ: Նրա հեղինակությունն ավելի է մեծանում այն փաստով, որ Տատրյանը մեծապես հենվում է օսմանա-թուրքական փաստաթղթերի և Առաջին համաշխարհային պատերազմի Թուրքիայի դաշնակիցների՝ Գերմանիայի և Ավստրիայի գաղտնի ռազմական և քաղաքական հաղորդագրությունների վրա: Սա միակ միջոցը չէ հակազդելու թուրքական 80-ամյա պնդումներին, թե Ցեղասպանություն երբեք չի եղել, բայց դա, թերեւս, ամենավճռորոշն է: Պրոֆեսոր Տադրյանը մեզ ցույց է տալիս անցյալը, բայց նա նաև մեզ գիտակցում է, որ պատմական իրադարձությունները ազդեցություն ունեն այն ամենի վրա, ինչ տեղի է ունենում նույնիսկ սերունդներ հետո: Այսօր, օրինակ, մենք ականատես ենք կայսրության փլուզմանը, էթնիկ ազգայնականության վերելքին, քաղաքացիական ու տարածաշրջանային պատերազմներին, որոնք նպաստում և քողարկում են ցեղասպանությանը: Միևնույն ժամանակ, միջազգային իրավունքը չեզոքացվում է ինչպես պետությունների՝ մարդասիրական միջամտության միջոցով ցեղասպանությունը կանխելու, այնպես էլ հանցագործներին իրենց հանցագործությունների համար պատասխանատվության ենթարկելու դժկամությամբ: 1945 թվականից ի վեր բազմաթիվ ցեղասպանություններ են եղել, բայց միայն հիմա է փորձ է արվում դատարան գումարել արդարադատություն հաստատելու համար։ Ցավոք սրտի, արդարադատությանն ուղղված ջանքերը տապալվում են ազգային շահի նեղ պատկերացումներով: Բայց ինչպես Դադրիանն է պարզաբանում, ազգայնականության, էթնիկ հակամարտությունների և պատերազմի ողջ օրինաչափությունը, պետությունների միջամտության դժկամությունը և պատժելու ձախողումը նոր չեն, այլ ավելի շուտ 19-րդ և 20-րդ դարերի սկզբի ազգային և միջազգային փորձի մի մասն ու մասնիկը: Նա նշում է, որ ոչ մի տեղ դա ավելի լավ չենք կարող տեսնել, քան Հայոց ցեղասպանության պատմության մեջ: Տատրեանի համար կան երեք հիմնական դասեր, որոնք կարելի է քաղել հայկական փորձից՝ ցեղասպանութեան կանխարգելման եւ պատժման առումով. Առաջին դասն այն է, որ ցեղասպանություն իրականացնողներին չպատժելը ուժեղ ազդանշան է ուղարկում այլ հավանական հանցագործներին, որ նրանք կարող են ցեղասպանություն գործել և ազատվել դրանից: Հաջորդը, կա դաս այն պայմանների մասին, որոնց դեպքում կարող է տեղի ունենալ պատիժը: Այն չպետք է թողնել այն ազգին, որի ներսում կատարվել է հանցագործությունը: Բայց եթե գործը պետք է քննվի միջազգային տրիբունալի կողմից, ապա հաղթողները պետք է մնան միասնական և չհետապնդեն անհատական ազգային առավելություն արդարության հաշվին: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո հաղթողները գնացին իրենց շահերի հետևից, և Թուրքիան գիտեր, թե ինչպես շահարկել նման հավակնությունները: Երրորդ դասը վերաբերում է մարդասիրական միջամտությանը։ Այնուամենայնիվ, սպառնալով միջամտել բռնությունը դադարեցնելու և այնուհետև չկրկնելու համար, միայն զոհերին ավելի խոցելի է դարձնում: Հայոց ցեղասպանության մասին գրելու ողջ կյանքի ընթացքում Տադրյանն օգնել է ստեղծել ցեղասպանության ուսումնասիրության դաշտ, խորացրել է մեր ըմբռնումը և անցյալի մասին իր գիտելիքներից նախազգուշացումներ է առաջարկել առ այսօր: Խորագույն իմաստով, սակայն, այն, ինչ նա արել է, հարգանքի տուրք մատուցելն է 1,5 միլիոն հայերին, որոնք զոհվել են քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանության ժամանակ: ՆՊԱՏԱԿ. Ինչպե՞ս ներգրավվեցիք «Լռության պատ» ֆիլմում: Տադրյան. Դորոթի Ֆորման կապ հաստատեց ինձ հետ՝ նշելու, որ մտածում է Հայոց ցեղասպանության մասին վավերագրական ֆիլմ ստեղծելու մասին՝ կենտրոնանալով իմ աշխատանքի վրա: Նա ինձ հետ հարցազրույց էր վերցրել մի քանի տարի առաջ, երբ ինձ հրավիրեցին Ամստերդամի համալսարանում դասախոսություն կարդալու: Այս ջանքերի ընթացքում մենք գտանք, որ անհրաժեշտ և օգտակար կլինի Թաներ Աքչամին ներառել վավերագրական ֆիլմում՝ այն ավելի հավասարակշռված և վավերական դարձնելու համար: Ինչպե՞ս ծանոթացաք Թաներ Աքչամի հետ։ Դուք վերապահումներ չունե՞ք նրան օգնելու իր հետազոտություններում: Առաջինն ինձ մոտեցավ Աքչամը։ Ես գտա նրան շատ անկեղծ երիտասարդ գիտնական, հետապնդված իր ազգի ժառանգության սարսափելի բեռներով, հատկապես 19-րդ դարի հայկական ջարդերի և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ցեղասպանության հետ կապված: Որպես ձախ մտավորական՝ նա հալածվել էր ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության իշխանությունների կողմից, և այդ դաժան հալածանքների հետ կապված ցավն ու տառապանքը նրան ներարկել էին հայերի նկատմամբ անսահման զգայունություն։ Նա չէր բավարարվում սոսկ համակրանքով և, հետևաբար, որոշել էր հետազոտության և գիտության միջոցով խորանալ թուրքահայ հակամարտության արմատական պատճառների մեջ: Ուստի ես ոչ միայն վերապահումներ չունեի, այլև ամեն ինչ արեցի նրան օգնելու համար։ Ես նրան հեղեղեցի փաստաթղթերի հոսքով, որը նա խնդրել էր մի քանի տարիների ընթացքում։ Նա երբեք չէր դադարում արտահայտել իր երախտագիտությունն ու զարմանքը, մանավանդ որ ես 30 տարվա ընթացքում այդ փաստաթղթերը ապահովել էի տքնաջան աշխատանքի և ծախսերի միջոցով Եվրոպայի, ԱՄՆ-ի և Երուսաղեմի պաշտոնական արխիվներում: Նա ինձ բազմիցս ասել է, որ ոչ մի այլ գիտնական այդքան հեշտությամբ չի կիսի իր տքնաջան աշխատանքի պտուղները ուրիշների հետ, նախքան դրանք հրապարակելը: Ո՞րն էր այն քննարկումների էությունը, որ ունեցել եք Հայաստանում ձեր ակադեմիական գործընկերների հետ ձեր վերջին այցի ընթացքում: Իմ քննարկումները ծավալվեցին Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրությանը Հայաստանում և Արցախի պետական համալսարանում նոր համակենտրոն ջանքերով խթան տալու անհրաժեշտության շուրջ: Դասախոսություններ եմ կարդացել ակադեմիայում, Երևանի պետական համալսարանում, Հրաչյա Աջարյան համալսարանում, Ցեղասպանության թանգարանում և Արցախի պետական համալսարանում՝ Ստեփանակերտում։ Այս բոլոր վայրերում ինձ պաշարում էին բազմիցս խնդրանքներով՝ գալ Հայաստան և դասախոսություններ կարդալ, սեմինարներ անցկացնել և նույն կերպ երիտասարդ ուսանողներ պատրաստել։ Չկա Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրության խոշոր կենտրոն, չկա նաև հիմնավոր մտքի դպրոց, որը կստեղծի այդ թեմայով ծանրակշիռ գրականություն: Ցեղասպանության թանգարանը, ըստ էության, լինելով փաստաթղթերի և արտեֆակտների պահոց, միայն մարգինալ դեր ունի հետազոտության և գիտության մեջ: Ի հավելումն հայոց նորագույն պատմության մանրամասների մեջ խորասուզված բարձր մոտիվացիա ունեցող երիտասարդ գիտնականների, կա նաև գերմաներեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, բայց առաջին հերթին թուրքերեն և օսմաներեն թուրքերեն տիրապետող նմանատիպ երիտասարդ գիտնականների սուր կարիք: Հայոց ցեղասպանության համապարփակ և մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը ոչ միայն պահանջում է, այլ նաև պահանջում է պատմության և լեզվաբանության նման համակցված տիրապետում: Ինձ ապշեցրեց սովորելու պատրաստ ուսանողների գրեթե իսպառ բացակայությունը, իսկ ուսուցիչները, որոնք կարող էին օսմաներեն թուրքերեն սովորեցնել: Այս թեմայով գոյություն ունեցող, մինչանկախության շրջանի ցրված աշխատությունները ոչ միայն արտացոլում են կոմունիստական դոգման և խորհրդային քաղաքական դոկտրինան, այլ էապես նկարագրական են հայերի կազմակերպված զանգվածային սպանությունների ընդհանուր օրինաչափությունների տեսանկյունից։ Քիչ բացառություններով նրանք հիմնվում են ռուսերեն և հայերեն աղբյուրների վրա: Այսինքն՝ ԳԱ-ից և Երևանի պետական համալսարանից բխող այս նուրբ աշխատանքները տարանջատված, պատահական, նվազագույն ջանքեր են։ Ինչպիսի՞ն է արձագանքը ձեր գրքերին: ԱՄՆ-ում, Կանադայում և Անգլիայում իմ գլխավոր աշխատության՝ «Հայոց ցեղասպանության պատմությունը» (Berghahn Books, 1996) ընդունելության չափը լավագույնս կարելի է գնահատել նրանով, որ այն այժմ գտնվում է չորրորդ հրատարակության մեջ: Ավելին, դրա ֆրանսերեն տարբերակը, որը հրատարակվել է Փարիզի խոշոր հրատարակչության՝ Stock-ի կողմից, սպառվել է: Ռուսերեն թարգմանությունն ավարտված է և կհայտնվի այս տարի Մոսկվայում։ Նոյնպէս, անոր թարգմանութիւնը արաբերէնով ալ աւարտած է եւ հնարաւոր է այս տարեվերջին հրատարակուի Դամասկոսի մէջ։ Իտալերեն թարգմանությունը նոր է սկսվել Վենետիկում։ Ինչ վերաբերում է իմ գերմանական պատասխանատվությունը Հայոց ցեղասպանության հարցում (Blue Crane Books, 1996), այժմ այն թարգմանվում է գերմաներեն: Միայն այն ժամանակ, երբ այն Գերմանիայում հրատարակվի գերմաներենով, հնարավոր կլինի չափել գերմանական ընդհանուր արձագանքը: Իմ հաջորդ գրքի նախագիծը ներառում է 1909 թվականի Ադանայի ջարդերի համապարփակ ուսումնասիրություն, որի նպատակով ես հավաքել և հավաքել եմ հսկայական քանակությամբ հիմնական աղբյուրներ թուրքերեն, հայերեն, գերմաներեն, անգլերեն և ֆրանսերեն լեզուներով: |
.---- |
No comments:
Post a Comment